نگاهی به زندگیِ ادبی ـ سیاسی فرّخی یزدی
مریم جعفری آذرمانی
(منتشر شده در کتاب هفته خبر، شماره 125، هفته اول آبان ماه 1395)
محمّد فرّخیِ یزدی، متولّدِ 1268، و درگذشته و به روایتی شاید درست تر: مقتول در مهرماه 1318 خورشیدی، شاعرِ یکی از پرآشوب ترین دوره های سیاسی اجتماعی ایران است؛ دورۀ تسلّطِ واضحِ نیروهای بیگانه و در عین حال سردرگمیِ خواسته های ملّی، دوره ای که تعداد افراد فرهیخته و صاحب اندیشه ـ فارغ از خوب و بدِ آن ـ به نسبت دوره های بعد کمتر بوده است؛ شاید به همین دلیل است که اهالی قلم و فکر، هم باید نقش پیش برندۀ فرهنگ و زبان ملّی را ایفا می کردند و هم به ناچار در مقاطعی از زندگی شان، در رأس امور سیاسی وظایفی بر عهده داشتند؛ چنانکه فرّخی یزدی نیز، اگر چه در اصل و اولویتِ حضورِ اجتماعی اش شاعر بود، اما کارهای دیگرش از جمله انتشار نشریۀ پرمحتوای طوفان، نمایندگیِ مجلس و مبارزاتِ خستگی-ناپذیرش علیه سیاست های داخلی و خارجی، از شاعر بودنِ او قابلِ تفکیک نیست.
او از خانواده ای زحمتکش و دهقان زاده بود. در اوایل زندگی حتا کارهایی مثل نانوایی و پادویی را تجربه کرد، از این رو با منش و روش زیستیِ تودۀ مردم بسیار آشنا بود و از سوی دیگر، در مدارس قدیم و مدرسۀ مُرسلین انگلیسی ها در یزد فارسی و مقدمات عربی را پی گرفت، به شکلی که او را می توان فرهیخته ای برآمده از تودۀ مردم نامید. تکاپوی آرمان خواهیِ فرّخی از همان نوجوانی آشکار شد، چنانکه در 15 سالگی شعری در اعتراض به مسئولانِ انگلیسیِ مدرسۀ محل تحصیل خود سرود که می توان آن را شروعی برای مبارزۀ سیاسی او دانست:
دین ز دست مردم بُرد فکرهای شیطانی
جمله طفل خود بردند در سرای نصرانی...
سرودنِ همین بیت در سنِ کم، نشان دهندۀ قریحۀ سرشار و تفکّرِ انتقادیِ اوست. فرّخی در قالب های مختلفی از جمله غزل، قصیده، قطعه، رباعی و مسمّط، هم در مضامین سیاسی اجتماعی و هم عاشقانه، شعر سروده است.
بعضی از شعرهای او از آن دسته شعرهایی است که بیش از نام شاعرش، شنیده شده، از جمله:
شب چو در بستم و مست از میِ نابش کردم
ماه اگر حلقه به در کوفت جوابش کردم...
در کف مردانگی شمشیر می باید گرفت
حق خود را از دهان شیر می باید گرفت...
یک چند به مرگ شادمانی کردیم
رخساره به سیلی ارغوانی کردیم
عمری گذرانیدم به مُردن، مُردن
مَردم به گمان که زندگانی کردیم...
برخی از شعرهای او اشاره به رخداد یا جریانِ سیاسی اجتماعیِ خاصّی است که اگر چه قدرت قریحه و اندیشۀ شاعر را نشان می دهند، اما به جز در مواردِ مشابه، شاید نتوان آنها را شعری برای همۀ زمان ها دانست:
کابینه ها عموم سیاه است زآنکه هیچ
کابینۀ سفید ندیدیم ما هنوز...
یا:
یزد امن است و اهالیش دعاگو هستند
بهر ابقای حکومت به هیاهو هستند
پیِ تقدیم هدایا به تکاپو هستند
راست گویی همه در روضۀ مینو هستند
الغرض، از ستم و جور، اثری نیست که نیست!
خبر این است که اینجا خبری نیست که نیست!
اما آن دسته از شعرها یا بیت هایی که اشارۀ مستقیم و تک معنایی به یک واقعۀ مشخص ندارند (که بیتِ آخرِ مثال قبل را نیز شامل می شود)، به زمان های مختلف و بحران های سیاسی متعدد، قابل تعمیم اند، بنابرین ارزش فرهنگی و ادبیِ پایداری دارند، مثلِ:
هرگز دلم برای کم و بیش غم نداشت
آری نداشت غم که غم بیش و کم نداشت
در دفتر زمانه فتد نامش از قلم
هر ملّتی که مردم صاحب قلم نداشت
در پیشگاه اهل خرد نیست محترم
هرکس که فکر جامعه را محترم نداشت
با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی ست
ما را فراغتی ست که جمشید جم نداشت
انصاف و عدل داشت موافق بسی ولی
چون فرّخی موافقِ ثابت قدم نداشت
فرّخی؛ این موافقِ ثابت قدمِ انصاف و عدل، در طول زندگیِ کوتاهش (حدود 50 سال) آزارهای بسیاری را متحمّل شد، چنان که در حدود بیست سالگی در پیِ سرودنِ یکی از شعرهایش، این قضیه تا جایی پیش رفت که به دوخته شدنِ دهانش منتهی شد، مجازاتی که گویا نه تنها در ایران بلکه در تاریخ نیز کمابیش به این شکل نمی توان سراغی از آن گرفت، بعد از این اتفاق بود که آزادیخواهان یزد به او لقب لسان الملّه (زبان ملت) دادند؛ اگرچه مسلّماً این نوع شکنجه بسیار تأسف بار و وحشیانه است، اما نباید از نظر دور داشت که در دوره های بعدی و تا همین امروز هم، شاعران به انواع و اقسام روش های دیدنی و نادیدنی مورد ظلم واقع می شوند و گاهی این ظلم، نه منحصراً از سوی دولتمردان و واضعانِ سیاست، بلکه به دستِ بعضی از اهالی فرهنگ که به نادرست در جایگاه هایی قرار گرفته اند که صلاحیت آن را ندارند، انجام می شود؛ و همین امر به خانه نشین شدن و افسردگی و سرکوبِ شاعرانِ صاحب اندیشه ختم شده است، بدونِ آنکه افتخارِ کسب لقبی افتخارآمیز را داشته باشند.
پی نوشت:
اطلاعاتِ زندگی نامه و نمونه شعرها از دو کتاب زیر برگرفته شده:
ـ دیوان فرّخی یزدی (شامل مقدّمه ای درباره زندگی و آثار شاعر)، به کوشش حسین مسرّت، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان یزد، 1378
ـ از نیما تا روزگار ما، یحیی آرین پور، انتشارات زوّار، 1387