نگاهی به «شکل های فروتنی» سرودۀ حمیدرضا شکارسری
مریم جعفری آذرمانی
(منتشر شده در روزنامۀ اطلاعات، 21/2/1395)
حمیدرضا شکارسری با وجودِ اینکه در هر مقطع زمانی، با فضاهای جدیدِ ارائه شعر و همچنین با شاعرانِ جوان تر، همراهی و همکاری داشته، و حتا بعضی از شاعرانی که اکنون مطرحند در کارگاه های شعرش به نوعی حضور داشته اند، اما او تمایل چندانی به شیوه های تبلیغی نداشته و البته همین شکلِ فروتنی موجب شده که برای نمودِ شاعری اش، نگاهش را معطوف به متن و خودِ نوشتن کند و در نتیجه، در سرودنِ شعر مداومت داشته باشد. او در طول چند دهه شاعری اش، در قالب ها و شیوه های مختلف و متعددی شعر سروده است، از غزل و رباعی گرفته تا سپید و شعر کوتاه. اما شاید بتوان گفت، در شعر سپید بیشتر توانسته است مؤثر باشد، او در این حیطه، شیوه ای را پیش گرفته که در آن، بیشتر به کشف و ابداع تصویری اهمیت می دهد تا زبان و حتا بیان شعری. البته از نگاهی دیگر می توان گفت شاید او زبان و بیان شعری را ذاتیِ شاعر می داند و این ویژگی به نوعی خود به خود در شعرهایش وجود دارد، اما تصویرهای خلاقانه حاصل تلاش شاعر است و خود به خود بروز نمی یابد.
در کتاب «شکل های فروتنی» شکارسری بر اساس تعریفی که از فروتنی دارد و مصداق هایی که از آن در جریان زندگی روزمره می بیند، 308 شکل از فروتنی را پیش چشم مخاطب می گذارد، اما وقتی همۀ این شکل ها را می خوانیم، به نظر می رسد که نه همۀ آن ها، بلکه تنها بعضی از آن ها به فروتنی ارتباط دارند.
می دانیم که اسامیِ معنی مثل سعادت، رنج، غم، تعریفی عینی و مشخص ندارند، اما فروتنی با آنکه در دستور زبان ذیل «اسم معنی» قرار می گیرد، در معنی واقعی خود، عنصری است که به نوعی، هم عینی است و هم ذهنی؛ یعنی مثلاً وقتی یک شخص را فروتن توصیف می کنیم، هم شکل ظاهریِ او را در نظر می گیریم که مثلاً دست به سینه یا آرام و سربه زیر و کم سر و صدا است و هم حالتی را که در درون شخص وجود دارد و باعثِ این رفتار شده است. علاوه بر این، فروتنی، از جهت ساختِ واژگانی، تن یا موجودیتی را متبادر می کند که خم شده یا کوچک شده یا به شکلی در خود فرو رفته است، اما توجه کنیم که گاهی مفهومِ ذهنیِ فروتنی بیشتر از عینی بودنِ آن است، زیرا مثلاً اگر شخصی متملّق را بشناسیم که از سرِ ناچاری برای کسب موقعیتی در مقابل دیگران ظاهری فروتن به خود می گیرد، هیچ گاه در ذهنمان او را فروتن نمی دانیم. بنابرین بهترین «شکل های فروتنی» در این کتاب، شعرهایی هستند که به هر دو عنصر عینی و ذهنی در کنار هم توجه داشته اند:
«چه فروتن!
دریایی که موج می زند
در همین صدف کوچک» (ص72)
صدای موج دریا که از یک صدف به گوش می رسد، هم از جهت عینی، کوچک و فشرده شدن و نهایتاً جا شدنِ دریا در صدف را نشان می دهد و هم از جهتِ ذهنی، هماهنگ بودن و هم قدر شدنِ دریا با صدف را توصیف می کند.
«چه فروتن!
شعر حافظ
کنار اگزوز شکسته ی کامیون» (ص102)
در این شعر، فروتنیِ شعر حافظ هم به شکلی عینی، با نوشته شدنش در کنار اگزوز شکسته، و هم به شکلی ذهنی و درونی، قرار گرفتنِ شعر حافظ که نمودی از راستی و خوش قامتی و پرمعنایی است در کنار وسیله ای که نه تنها شعر نمی گوید و دارای معنایی نیست، بلکه فقط دود می کند و بدتر از آن، شکسته هم هست، نشان داده شده.
«چه فروتن!
آن که گناهی نکرده بود
اما سنگی پرتاب نکرد» (ص12)
در اینجا هرچند بیشتر مفهوم ذهنیِ فروتنی، قابل شناسایی است، اما سنگ پرتاب نکردنِ شخصی که گناه نکرده، تصویری از فروتنیِ ملموس را به شکلِ شخصی که آرام و بی ادعا ایستاده است نشان می دهد.
«چه فروتن!
پیرمرد واکسی
زانو زده برابر مشتری جوان» (ص42)
زانو زدنِ پیرمرد، به شکل عینی، فروتنی او را در برابر جوان نشان می دهد و از لحاظ مفهوم ذهنی نیز، در این شعر، فروتنیِ پیرمردی نشان داده شده که نه تنها باید به دلیل کهولت سن، مثلاً بازنشسته و در حال استراحت باشد ـ و نیست ـ ، بلکه برای امرار معاش باید کار کند، و مهم تر از آن، کارش نه مثلاً کلاه دوختن یا پیراهن رفو کردن یا کوتاه کردنِ موی سر، بلکه واکس زدنِ کفش است، یعنی چیزی که پای انسان را می پوشاند و زودتر از بقیه پوشش های انسان کثیف می شود.
«چه فروتن!
چشم های آبی تو
در عکس های سیاه و سفید» (ص54)
در این شعر، به شکل عینی، چشم های آبی، انگار زیر رنگ سیاه و سفید عکس، بی رنگ شده اند. از جهت مفهوم ذهنی نیز، چشم های آبی در عکس سیاه و سفید به شکلی فروتنانه، حاضر شده اند که به خاطرِ خاصیت عکس، از رنگ خود چشم پوشی کنند.
گاهی به نظر می رسد شاعر خواسته است که نوعی طنز یا فکاهی یا تمسخر به موجودیت چیزی را با صفت فروتنی نشان دهد، مثلاً:
«چه فروتن!
دعایی که از سقف مسجد
بالاتر نمی رود» (ص75)
جایگاه پذیرش دعا، دست کم از نگاهی عرفی و شناخته شده، معمولاً آسمان است، بنابرین شاعر، به جای آن که دعا را ضعیف یا بی استجابت توصیف کند، بالانرفتنِ آن از سقف مسجد را با نگاهی طنزگونه، از فروتنی آن می داند.
یا
«چه فروتن!
روزنامه ی سیاسی
نیم صفحه ای را به شعر بخشید» (ص81)
معمولاً شعر و سیاست دو امرِ متضاد تلقی می شود، به عبارت دیگر، این سیاست است که تصیم می-گیرد برای انتشار شعر مجوز صادر کند یا نکند، شاعر بر همین اساس، برای این که تعجبش را از انتشار شعر در روزنامۀ سیاسی ابراز کند، آن را به شکلی طنزگونه فروتن توصیف می کند؛ درواقع، این را از فروتنیِ روزنامۀ سیاسی می داند که به شعر که در ذات خود متنی اعتراضی است و حتا ممکن است مخالف با سیاست باشد، اجازۀ نشر، آن هم در کنار مطالب سیاسی خود، داده است.
اما در بعضی از شعرهای این کتاب، موصوفِ مورد نظر، بیشتر از آن که فروتن باشد، صفات دیگری دارد، و یا گاهی فروتن بودنِ این موصوف ها برای مخاطب مبهم است، مثلاً:
«چه فروتن!
تفنگ دوربین دار
تنها با یک گلوله» (ص43)
در اینجا فروتنی، شاید به فرو رفتن گلوله در تنِ هدف اشاره دارد یا حتا بودنِ گلوله در تنِ خودِ تفنگ، اما با این حال، بیشتر قدرت و دقت است که می تواند توصیفی برای تفنگ دوربین دار باشد نه فروتنی.
یا
«چه فروتن!
آخرین دونده
در ورزشگاه خالی» (ص6)
فروتنی در اینجا، نه تنها معنای حقیقی اش را ندارد، بلکه نهایتاً حالتِ دونده را نشان می دهد، دونده ای که در حال دویدن، به نظر می رسد که روی زمین خم شده است، اما حتا همین فروتنیِ ظاهری هم، به دلیل آن که با حرکت همراه است، آنچنان توصیف گرِ فروتنی نیست. علاوه بر این، با نگاه دیگر، و با برداشتی دشوارتر از این شعر، اگر تصویر را، وجودِ تنِ این دونده، که در حال تمرین در ورزشگاه است بگیریم، دونده ای که نه رقیبی دارد و نه تماشاگری، باز هم وجه طنزگونۀ آن، بیش از فروتنی است و حتا ممکن است فقط نمایانگر تنهایی و تلاش دونده باشد.
یا
«چه فروتن!
آدم برفی که شال گردنش را
بخشید به رفتگر پیر» (ص7)
در اینجا فقط شکل ظاهری فروتنی، البته نه به آسانی، قابل برداشت است، اینکه آدم برفی آنقدر تنش فرو می رود که آب می شود و شال گردنش روی زمین می ماند تا رفتگر پیر آن را بردارد، آنقدر وجهِ ظاهریِ آب شدن آدم برفی بزرگ نمایی شده است که جایی برای معنای واقعی فروتنی نمی گذارد و حتا بیشتر، زودگذر بودن و کوتاهی عمر آدم برفی را نشان می دهد. البته شاید از منظری بتوان این شعر و بسیاری از شعرهای این مجموعه را، در نهایت شکل هایی از فروتنی دانست؛ که گاهی واقعی و حقیقی است و گاهی مثل همین آدم برفی از سر ناچاری است. اما با توجه به آنچه در ابتدای مطلب در تعریف فروتنی گفته شد و مثال های مربوط به آن، بهترین شکل های این صفت، هم ظاهری است هم حقیقی.
در پایان، قابل ذکر است که شاعر در چیدنِ شعرهای کتاب، شیوه جالب توجهی را به کار برده است؛ به این شکل که موصوف های فروتنی، به ترتیب حروف الفبا قرار گرفته اند، شاید شاعر خواسته است که فروتنی تک تکِ این ها را در کل کتاب به نمایش بگذارد؛ مثلاً «آزادی» با آنکه موجودیتی بسیار ارزشمند دارد، بعد از «آخرین آدم برفی» قرار می گیرد، یا «شاعر» با تمام حساسیت هایش، بعد از «شاخ گوزن» می آید و به این ترتیب هر پدیده ای که شکلی از فروتنی را دارد، در این کتاب نه لزوماً در جایگاهِ ارزشیِ خود، بلکه در جایگاه الفبایی خود قرار گرفته است.