بحثی درباره شعر و شبکه های اجتماعی
مریم جعفری آذرمانی

در این مطلب، می‌خواهم از یکی از مشکلات عمده فضای شعر امروز بگویم:
بزرگ شدنِ ظاهریِ شاعرانِ متوسط و زیر متوسط و چه بسا ناشاعرانی که خود را آگاهانه یا ناآگاهانه شاعر جا زده‌اند.
این مشکل از جایی شروع شد که هر کسی توانست رسانه‌ای برای خود داشته باشد، البته نه اینکه خودِ رسانه داشتن و امکانِ وجودی آن مشکلی باشد، بلکه فی‌نفسه بسیار هم عالی بود، و نه اینکه قبلاً این مشکلات نبود، بود، ولی بسیار محدود بود، در دهه های قبل شاید کسانی بودند که بدون صلاحیت در جایگاه‌هایی قرار گرفته بودند و آن را از طریق حربه‌های غیر ادبی به دست آورده بودند، اما اگر رسانه‌ای وجود داشت یا دست دولت بود که معدود شاعرانی را تبلیغ می‌کرد و یا دست مجلاتی بود که به اصطلاح غیر دولتی محسوب می‌شدند و آن هم معدود شاعرانِ دیگری را برای مخاطبان مهم جلوه می‌دادند، ولی به هر حال تکلیف شاعر روشن‌تر از امروز بود. اما در سالهای اخیر، گسترش شبکه های مجازی امکانی فراهم کرد که مخاطبان عمومی هم به مخاطبان واقعی شعر، اضافه شوند و چون همیشه عمومیت است که اکثریت دارد، فضای تحسین و تشویق، برای عده ای به وجود آمد که نه تنها آثارشان ارزش ادبیِ ممتاز ندارد، بلکه بعضاً هیچ گونه خلاقیت و نوآوری منحصر به فردی نیز در آن ها دیده نمی شود. متاسفانه در این میان کسی توجه به این نکرد که اصلا برخی از ابزارهای دنیای مجازی، برای شاعر ساخته نشده است، مثلا اینستاگرام (و حتا همان فیسبوک و ...)، اصلا رسانه شعر نیست، زیرا شاعر با شعرش تعریف می شود نه با عکسهای رنگارنگ یا دوستی هایش با این و آن،  اما متاسفانه آن قدر این فضاها به وسیله شاعرانِ نه چندان جدی، پر شد که گویی فضای اصلی شعر مثلا اینستاگرام است! (علیرغم اینکه به عنوان مثال در اینستاگرام می بینیم که عکسهای یک صفحه با 50 هزار فالور و یک صفحه با 100 هزار فالور، تعداد لایکهای یکسان دارند و یا می بینیم که یک صفحه بعد از دو سال 50 هزار فالور دارد و در عرض دو سه روز این تعداد به صد هزار می رسد و از این قبیل تغییرات، اما با این حال فرض را بر این می گیریم که فالورهای تمام افراد در اینستاگرام یا تلگرام واقعی است و هیچ کس نه فالور خریده و نه لایک. برای مشاهده امکان خریدن صفحه یا فالور و لایک، می توانید عبارت "خرید اینستاگرام" را در گوگل جستجو کنید.) و در این میان شاعران جدی تر هم که به متن و شعر و نقد، اهمیت بیشتری می دادند و در وبلاگ یا سایت (که مناسب ترین فضاها برای شعر و متن است) مطالب و شعرهایشان را می گذاشتند، خود به خود به فضاهای جدیدتر که برای شعر ساخته نشده به طور جدی وارد نشدند. بنابرین حضورشان کم رنگ تر است یعنی یا اصلاً صفحه ای ندارند یا اگر دارند فقط برای این است که از این فضا به کلی حذف نشوند.

بعضی از افرادی که الان با عنوان های استاد و شاعر خوب و این عنوان های کاذب، در این فضاهای جدید شناخته می شوند، دقیقا از پنج شش سال پیش اهمیت ظاهری پیدا کردند. چون بعضی از اتفاقات سیاسی را بهانه کردند و در مورد آن‌ها عباراتی موزون نوشتند، چند درجه ضعیف‌تر از دورۀ بازگشت ادبی، و با کلماتی مهجور مثل «اندر» به جای در، «کز» به جای «که از» و...  عباراتی به ظاهر گُنده ولی در معنی سطحی و بدون تأویل، خود را در نظر مخاطبانِ تازه از راه رسیده، شاعر فاخر و دور از سطحی نویسی جلوه دادند. این افراد عموما موضع گیری هایشان در مسائل سیاسی اجتماعی دقیقا همان موضعی است که افکار عمومی دارند و ربطی به شاعر بودن ندارد. اینها معمولا ناآگاهی های سیاسی خود را با الفاظ به ظاهر کوبنده، با جمله های مستقیم و روزمره و بدون ارزش ادبی، در لباس آگاهی و دغدغه اجتماعی و سیاسی و بشری، جلوه می دهند. در حالی که باید توجه داشت که شاعران واقعی فراتر از اتفاقات روزمره می اندیشند و نظرات و انتقادات اجتماعی و سیاسی شان در شعرشان نمودِ هنرمندانه دارد، مثلا شاعرانی مثل حسین منزوی، فروغ فرخزاد یا اخوان ثالث را می بینیم که بدون اشاره به جریان یا اتفاق خاصی، چگونه موضع های اجتماعی و انسانی شان، به صورتِ امری فراتر از زمان، هم در قالب شعرهایی با ارزش ادبی بالا قابل مشاهده است و هم برای بسیاری از مصیبت ها و دشواری های انسان در تمام زمان ها و مکان ها مصداق پیدا می کند.
بعضی از اینها همواره از مهربانی و مدارا حرف می زنند و شعارشان این است که «همه با هم دوست باشیم!» در حالی که شعر، کار اولشان نیست، یعنی کار اصلی شان چیزی است که از آن پول در می آورند، و با وجود اینکه به ظاهر در فضای شعر و شاعری حضور دارند، شعر برایشان امری تفننی است. واقعا باید دید که اینها در کار اصلی شان هم همین شعارِ «همه با هم دوست باشیم!» را می دهند یا نه، مثلاً اگر در محیط کارشان، در کنار کسی قرار بگیرند که دو روز است وارد آن کار شده ولی خودش را برتر و مهمتر از اینها در همان محیط جا بزند، تاب تحمل آن را دارند؟ و باز هم با همه دوست هستند یا نه؟ مثلا تصور کنید که یک آشپزِ متخصص که در آشپزی آنقدر جدی است که مقالاتی هم درباره آن می نویسد، می تواند حضور کسی را تحمل کند که دو روز است یاد گرفته املت درست کند، و با همان تجربه دو روزه، همایش آشپزی تخصصی برگزار می کند؟! یا مثلا تصور کنید کسی که در یک اداره یا شرکت، دارای سابقه بسیار و پشتکار فراوان بوده و ناگهان ببیند که یک همکارِ تازه وارد و نه چندان آشنا به کار، با ترفندهای غیرشغلی، شامل ترفیع یا مزایای خاصی شده، آیا می تواند از کنار این مسئله به راحتی عبور کند و باز هم با همه مهربان بماند؟ همین جا به مخاطبان علاقمند به شعر با تأکید می گویم که افرادی که در صفحه هایشان از دوستی با افراد متعدد می گویند و آنها را تعریف و تمجید می کنند، دقیقا همان کسانی هستند که شعر برایشان کار اصلی و تمام وقت نیست، پس گول مهربان بودنِ این افراد را نخورند، چون این مهربانی شان در شعر، فقط با افراد هم سطحِ خودشان است و وقتی نوبت به شاعرانِ جدی و مهمتر برسد از گرگ هم نا مهربانترند.
بعضی از اینها ناسزاگفتن و تهمت زدن به دیگران را با ذکر نامشان، جرأت و جسارت و شرافت معنی می کنند. اینان بسیاری اوقات با بی‌ادبیِ تمام، بدون آنکه سواد انتقاد کردن و قدرت تحلیل مسائل را داشته باشند، فقط به شاعران نسلهای قبلی توهین می‌کنند، آن هم فقط در جایی که سفره‌ای پهن بوده و به این‌ها نواله‌ای نرسیده و به قول عطاملک جوینی دریدگی و بی‌حرمتی را جرأت و شهامت می‌دانند (نقل به مضمون) جالب است که اگر کسی دوستِ اینگونه افراد باشد، به نظرشان با شرف است و شاعر خوبی است و اگر رقیب این گروه باشد به گمانشان بی‌شرف است و در شعر هم اهمیتی ندارد. و مسئله این که مخاطب جدیدِ شعر که با شاعران جوانِ دو سه دهه‌ی اخیر آشنا نیست، اینان را شاعران نسل جدید تصور می کند در حالیکه اعتبار واقعی را در شعر امروز ندارند.
بعضی از اینها سن و سالشان را با تجربه شاعری شان یکی می دانند، مثلا اگر چهل سالشان باشد و پنج سال باشد که وارد حیطه شعر شده باشند، خودشان را با شاعران چهل ساله ای که بیست سال است به طور مداوم شاعر بوده اند، یکی می دانند!
بعضی از اینها، به کمک تعریف و تمجیدهای محفلی و به به و چه چه های بی موقع و بی جا، توهم های عجیبی پیدا کرده اند، در این مورد باید گفت که آدمهایی که سن و سالی از آنها گذشته است باید حواسشان باشد که هر تازه واردی را آنقدر بزرگ نکنند که توهم برش دارد که استاد است و می تواند درباره وضعیت غزل دو سه دهه اخیر نظر بدهد، در حالی که دو روز است وارد غزل شده، و اصلا نمی داند که غزل تا همان اواخر دهه هشتاد، چه مصیبتهایی را پشت سر گذاشته است. قصه این افراد این است که مثلا اگر مطرح شدن در شعر و شاعری، ده پله داشته باشد، اینها دو پله را به ضرب و زور بالا رفته اند و هشت پله دیگر را همان سن و سال دارهای موقعیت نشناس، بغلشان کرده اند و بالا برده اند، برای همین است که اینها تا ابد از طی کردن آن هشت پله با پای خودشان محروم هستند و برای همین شأن و پشتکار آدمهای دیگر را سهل و بی اهمیت تلقی می کنند. اینها را نمی شود کاری کرد، نه می شود نقدشان کرد نه می شود تشویقشان کرد، فقط باید تحملشان کرد!
بعضی از اینها چون در فضای جدی و تخصصی ادبیات، جایگاهی نداشتند، تمام توان خود را در جهت جذب مخاطبان عام صرف کردند، اینان معمولاً آثارِ سهل و ساده و بعضاً سخیف دارند و اگر غزلسرا باشند به نوعی مقلّدِ غزلسرایان نسلِ دهه هفتاد و هشتاد هستند و اگر سپیدسرا باشند، دقیقاً شبیه شعر ترجمه یا ملغمه‌ای از شاعران سپیدسرای همان دو دهه هستند و هیچ یک از این‌ها، در جریان تخصصیِ شعر امروز، واجد خصوصیات منحصر به فرد نیستند چون آثارشان نسخۀ اصلی نیست، بلکه به نوعی کپی و رونویسی است چه در غزل چه در سپید. اما مسئله اصلی این گروه این است که خود را متخصص و منتقد و دردکشیدۀ ادبیات می‌دانند و همین اقبال عموم را که معمولاً به دلیل ناآگاهی از شعر ناب است، دلیل بر مهم بودن خود تلقی می‌کنند...
بعضی از اینها هر ادایی در می‌آورند تا مبادا از رقیبان‌شان عقب بمانند، حتا اگر برای یکی حکم زندان هم بدهند به آن هم حسادت می‌کنند، چون حکم زندان ممکن است باعث محبوب‌تر و مشهورتر شدنِ آدمها شود.
بعضی از اینها از جمع شدن کتابشان از بازار کتاب حرف می زنند بعد که گذرتان به کتابفروشی ها می افتد می بینید که در بهترین جای پیشخوان کتابفروشی کتابشان هست، یا اگر مثلا پنج تا بیت از آنها مجوز نگرفته باشد، شیپور می زنند که آی جماعت افکار و عقاید مرا سانسور می کنند، در حالی که اکثر شاعران وقتی می خواهند کتاب منتشر کنند قطعا تعدادی از شعرها یا سطرهایشان مجوز نشر نمی گیرد و این برای کسانی که کتابهای فراوان دارند امری طبیعی است و هرگز آن را حربه ای برای مهم جلوه دادن خود نکرده اند.
تنها چیزی که در این میان اهمیت ندارد خودِ شعر است و چه مصیبتی بیشتر از این برای شعر، که حربه‌ی عده‌ای شده، تا با همان به خودِ شعر ضربه بزنند و چه ضربه‌ای بدتر از این که وقاحت و بی‌سوادی را در کالبد یک شاعر به مخاطبان نشان دهند.
البته بعضی از افراد هم هستند که چند یا تمام صفت های ذکر شده در بالا را یک جا دارند!
در این میان، جالب است که بعضی مسئولان و متصدیان فرهنگی نیز، فریب این فضا را خورده اند و برای برگزاری جلسات شعر و نقد، از همین نوع شاعران و ناشاعران، دعوت می کنند. در واقع تأسف این است که فضای اصلی فرهنگی که باید در پی متخصصان باشد، گویا در اینستاگرام و کانالهای تلگرام به دنبال منتقد و شاعر در برنامه های ادبی، می گردد!

عنوان مطلب برگرفته از این بیت حافظ است:
فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید
شرمنده رهروی که عمل بر مجاز کرد